Όταν τα παιδιά ρωτούν για το θάνατο

Ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου αποτελεί ένα από τα πιο στρεσογόνα και δύσκολα γεγονότα στη ζωή ενός ανθρώπου. Τα παιδιά από πολύ μικρή ηλικία έρχονται αντιμέτωπα, άμεσα ή έμμεσα, με το γεγονός του θανάτου. Η τηλεόραση, οι ιστορίες που τους διηγούνται αλλά και η ίδια η φύση παρέχει πληθώρα παραδειγμάτων γέννησης και θανάτου οργανισμών, όπως για παράδειγμα η πτώση των φύλλων από τα δέντρα ή ένα νεκρό πουλί στο δρόμο.

Πολλές φορές οι γονείς βρίσκονται στη δύσκολη θέση να απαντήσουν ορισμένα ερωτήματα των παιδιών σχετικά με το θάνατο.

Οι Dodds (2001), O’ Connor (2004) και Brown (1995) δίνουν ορισμένες προτεινόμενες απαντήσεις στις κάτωθι ερωτήσεις:

-      Γιατί πέθανε;

Αν πρόκειται για ανίατη ασθένεια που οδήγησε σε θάνατο, εξηγήστε ότι το σώμα αγωνίστηκε σκληρά να κρατηθεί στη ζωή αλλά δεν τα κατάφερε επειδή η αρρώστια ήταν πολύ σοβαρή. Τονίστε όμως ότι το σώμα συνήθως ανταπεξέρχεται σε ασθένειες και μάλιστα ιδιαίτερα εύκολα όταν πρόκειται για ένα απλό κρυολόγημα ή μια συνηθισμένη γρίπη. Αντίθετα, το σώμα παύει να λειτουργεί όταν ο άνθρωπος φτάσει σε βαθιά γεράματα. Αν πρόκειται για δυστύχημα, εξηγήστε ότι το σώμα έπαψε να λειτουργεί επειδή είχε βαριά τραύματα. Διευκρινίστε όμως ότι αυτό είναι σπάνιο και ότι συνήθως το σώμα τραυματίζεται και επανέρχεται στην κανονική του κατάσταση αρκετές φορές στο διάστημα της ζωής ενός ανθρώπου, ώστε να αντιληφθεί το παιδί ότι κάθε τραυματισμός δεν συνεπάγεται το θάνατο.

-      Γιατί επέτρεψε ο Θεός να συμβεί αυτό;

Η απάντηση εξαρτάται ιδιαίτερα από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις της συγκεκριμένης οικογένειας. Προτείνεται όμως να αποφεύγονται εκφράσεις του τύπου: «Τον αγάπησε ο Θεός και τον πήρε κοντά του» (ελλοχεύει ο κίνδυνος να αγαπήσει ο Θεός και το παιδί και να το πάρει κοντά του) ή «Μόνο οι καλοί άνθρωποι πεθαίνουν νέοι» (άρα να πάψει να είναι καλό παιδί αν θέλει να ζήσει). Αν ο γονέας δεν γνωρίζει τι ακριβώς συμβαίνει σε κάποιο θέμα που προκύπτει στη συζήτηση αυτή, δεν είναι αφύσικο ή υποτιμητικό να το παραδεχτεί.

-      Κρυώνει τώρα; Τι τρώει;

Το μικρό παιδί δυσκολεύεται να αντιληφθεί ότι ο νεκρός δεν αναπνέει, δεν μιλάει, δεν τρώει και δεν αισθάνεται πλέον. Είναι πιθανόν να θεωρεί ότι ο άνθρωπος μετά το θάνατό του, κάτω από την επιφάνεια του εδάφους συνεχίζει να ζει με ένα διαφορετικό τρόπο. Τότε προτείνεται να διευκρινιστεί ότι το σώμα του νεκρού παύει να λειτουργεί και απλώς φυλάσσεται στο χώρο του νεκροταφείου.

-      Μπορεί να με βλέπει;

Το παιδί πρέπει να γνωρίζει ότι δεν γνωρίζουμε αν και με ποια έννοια «μας βλέπει» ο νεκρός. Άλλωστε αν υποστηρίζουμε ότι μπορεί να μας παρατηρεί διαρκώς, αυτό μπορεί να σημαίνει το τέλος των προσωπικών στιγμών του παιδιού. Είναι όμως βέβαιο ότι συνεχίζει κατά διαφορετικό πλέον τρόπο να αγαπάει τους δικούς του ανθρώπους και να επιθυμεί την ευτυχία, την επιτυχία και την πρόοδο τους.

-      Θα ξανάρθει;

Η έννοια του παντοτινού, της οριστικότητας του θανάτου, είναι δυσνόητη για τα μικρά παιδιά. Έχουν δει πολλές φορές τους δικούς τους να φεύγουν και να επιστρέφουν, τους ήρωες των κόμικς που παρακολουθούν στην τηλεόραση να πεθαίνουν και στο επόμενο επεισόδιο να επανέρχονται. Ίσως χρειαστεί λοιπόν να επαναλάβουμε αρκετές φορές ότι δεν θα επιστρέψει το άτομο.

-      Πρόκειται για ένα μακρύ ταξίδι;

Όχι, δεν πρόκειται για κάτι τέτοιο. Όταν κάνουμε ένα μακρύ ταξίδι έχουμε τη δυνατότητα επικοινωνίας και κάποια στιγμή επιστρέφουμε. Όταν όμως κάποιος πεθάνει δεν έχει τη δυνατότητα επικοινωνίας ή επιστροφής.

-      Εγώ θα πεθάνω; Εσύ θα πεθάνεις;

Κάποια στιγμή, όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί θα πεθάνουν, είναι νόμος της φύσης. Η χρονική στιγμή κατά την οποία θα συμβεί αυτό είναι άγνωστη για τον καθένα. Εμείς ελπίζουμε ότι θα πεθάνουμε πολύ αργότερα, όταν θα έχουμε φτάσει στα βαθιά γεράματα, όπως συμβαίνει με τους περισσότερους ανθρώπους. Για να το καταφέρουμε αυτό πρέπει να φροντίζουμε την υγεία μας και την ασφάλειά μας με κάθε δυνατό τρόπο.

-      Τι θα συμβεί κατά τη τελετή της κηδείας; Αν έρθω, τι οφείλω να κάνω;

Η κηδεία είναι μια θρησκευτική τελετή αποχαιρετισμού του νεκρού. Οι συγγενείς συνοδεύουν τον νεκρό στην εκκλησία και από εκεί στην «τελευταία του κατοικία». Στην εκκλησία διαβάζονται προσευχές για την ψυχή του νεκρού και για τους αγαπημένους ανθρώπους του. Είναι ο ιερός χώρος τον οποίο επισκέπτονται κατά την τελετή όλοι οι αγαπημένοι άνθρωποι του νεκρού με σκοπό να τον αποχαιρετίσουν. Μην παραλείψετε να τονίσετε ότι είναι πιθανόν να εξελιχθούν σκηνές έντονου θρήνου και σπαραγμού. Επίσης, σε ερώτηση του παιδιού σχετικά με τη στάση που οφείλει να τηρήσει, τονίστε ότι δεν οφείλει να πάρει μέρος σε διαδικασίες που δεν επιθυμεί και ότι ο τρόπος αποχαιρετισμού είναι προσωπικός.

-      Είναι φυσιολογικό να τρομάζω στη θέα του νεκρού;

Δεν είναι παράλογο. Ίσως είναι μάλιστα το πλέον αναμενόμενο. Η όψη του νεκρού αλλάζει, με συνέπεια να μας θυμίζει ιστορίες που όλοι έχουμε ακούσει για νεκρούς. Είναι όμως γεγονός ότι ο νεκρός δεν απειλεί κανέναν. Είναι φυσιολογικό να φοβάται το παιδί, όμως είναι χρέος των ενηλίκων να το καθησυχάζουν λέγοντάς του ότι όλοι είναι ασφαλείς.

-      Τί είναι ο τάφος; Γιατί θάβονται οι άνθρωποι;

Ο τάφος είναι ένας ιδιαίτερος χώρος που επιλέγεται για να τοποθετήσουμε εκεί το νεκρό σώμα του αγαπημένου μας ανθρώπου μεταξύ άλλων νεκρών, δηλαδή στο νεκροταφείο. Το σώμα του νεκρού δεν λειτουργεί πλέον. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε λοιπόν είναι να αποθέσουμε σε ένα χώρο ώστε να μην αποτελεί εστία μόλυνσης της υγείας των άλλων ανθρώπων, φροντίζοντας να μην δείξουμε ασέβεια προς τον θανόντα. Με την ταφή επιδεικνύουμε σεβασμό στη μνήμη του νεκρού και έχουμε τη δυνατότητα να τον επισκεπτόμαστε και να τον μνημονεύουμε.

Brown, P. (1995). Upon the Death of Your Loved One. Available at: http://www.med.umich.edu/1libr/aha/umgrief.pdf.

Dodds, B. (2001). Your Grieving Child: Answers to Questions on Death and Dying. Huntington: Our Sunday Visitor.

O’Connor, J. (2004). Children and Grief: Helping Your Child Understand Death. Michigan: Revell.